Η εορτή των Τριών Ιεραρχών, του Βασιλείου του Μέγα, του Γρηγορίου του Νανζιανζηνού ή  Θεολόγου και του Ιωάννη του Χρυσοστόμου, έχει τις ρίζες της στο εκκλησιαστικό εορτολόγιο του 11ου αιώνα. Φαίνεται πως θεσπίσθηκε την εποχή του αυτοκράτορα Αλεξίου Α’ Κομνηνού (1081 – 1118) και κατ’ άλλους την εποχή του Κωνσταντίνου Θ’ του Μονομάχου (1042 – 1045). Εμπνευστής της καθιέρωσης της 30ής Ιανουαρίου ήταν ο πρώτος ρήτορας και φιλόλογος του νεοσύστατου «Πανεπιστημίου» Κωνσταντινούπολης και μετέπειτα Μητροπολίτης Ευχαΐτων Ιωάννης Μαυρόπους, που εξήρε την ανεκτίμητη προσφορά τους στην ορθή διατύπωση κυρίως της Τριαδολογικής διδασκαλίας της Εκκλησίας. Για τον Ι. Μαυρόποδα οι Τρεις Ιεράρχες είναι «ποιμένες ποιμένων και διδασκάλων δάσκαλοι».

   Με την έκδοση της τετράτομης Εγκυκλοπαίδειας του Ιωάννη Πατούσα το 1710, παγιώθηκε η διδασκαλία κειμένων στην ελληνική εκπαίδευση για δυο περίπου αιώνες, όπως τους λόγους «Προς τους νέους» του Μ. Βασιλείου, του περί «Ιεροσύνης» του Γ. του Θεολόγου και «Προς Ευτρόπιον» του Ι. του Χρυσοστόμου.  Ο π. Γεώργιος Μεταλληνός  κάνει λόγο για καθιέρωση της εορτής ως εορτή των γραμμάτων από την Ιόνιο Ακαδημία το 1824. Τα κείμενα αυτά έπαυσαν να διδάσκονται από το τέλος του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ού. Επιλεγμένα κείμενα των Τριών Ιεραρχών  επανήλθαν  στη Μέση Εκπαίδευση  το 1964  από τον υπουργό Παιδείας και Θρησκευμάτων  Ευ. Παπανούτσο (ν. Δ. 4379/1964, άρθρο 10, παρ. 1β). Η διδασκαλία τους όμως καταργήθηκε στην εκπαιδευτική μεταρρύθμιση των ετών 1976 – 1978.

   Η πρώτη σύνδεση  της εορτής των Τριών Ιεραρχών με την εκπαίδευση,  θεωρείται ότι έγινε από το ΕΚΠΑ, όταν καθιέρωσε μνημόσυνο υπέρ των ευεργετών και ιδρυτών  του Ιδρύματος κατά την εκκλησιαστική εορτή των Τριών Ιεραρχών. Ο πρώτος εορτασμός – μνημόσυνο έγινε στις 30/1/1842. Οι εφημερίδες ΑΙΩΝ και ΑΘΗΝΑ εγκωμίασαν την ενέργεια αυτή του Παν/μίου. Η ΑΙΩΝ έγραψε στις 2/2/1842: «Η κατά την 30ήν Ιανουαρίου επέτειος, εκκλησιαστική εορτή  των Τριών Ιεραρχών καθιερώθη ως τοιαύτη και δια το Πανεπιστήμιον Όθωνος, κατά την προ της Επαναστάσεως επικρατούσαν συνήθειαν των απανταχού ελληνικών σχολείων», ενώ η ΑΘΗΝΑ έγραψε στις 4/2/1842 : «Όλα τα ελληνικά σχολεία όπου και αν υπήρχον προ της Επαναστάσεώς μας, εώρταζαν ιδίως την 30ήν Ιανουαρίου, ημέραν καθιερωμένην εις μνήμην των Τριών φωστήρων της Εκκληίας μας».

   Μέχρι το 1869 ο πανηγυρικός λόγος ήταν από του Άμβωνος και είχε χαρακτήρα εκκλησιαστικό. Έκτοτε η εορτή γινόταν στην αίθουσα τελετών του Παν/μίου, αφού προηγουμένως ελάμβανε χώρα  η καθιερωμένη λειτουργία και η επιμνημόσυνη δέηση των ιδρυτών και ευεργετών του Παν/μίου. Στην Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή η εορτή καθιερώθηκε την 30ήν Ιανουαρίου επί σχολαρχίας Ευσταθίου Κλεόβουλου και γινόταν με μεγάλη επισημότητα παρουσία του Πατριάρχη. Μαζί με το απολυτίκιον των Πατέρων ακουγόταν ο Ακάθιστος και ο Εθνικός Ύμνος.

   Η επίσημη θεσμοθέτηση της εορτής των Τριών Ιεραρχών ως  εκπαιδευτικής,  θα πραγματοποιηθεί το 1911, όταν το ΕΚΠΑ θα αποκτήσει τον νέο του οργανισμό στον οποίο προσδιορίζονται και οι εορτές του. Η αργία στα σχολεία καταργήθηκε στις 30/1/2020  από την υπουργό κ. Κεραμέως. Οι μαθητές δίνουν κανονικά το παρών στο σχολείο, δηλαδή υποχρεούνται να προσέλθουν στις τάξεις σύμφωνα με το ωρολόγιο πρόγραμμα, διαφορετικά θα πάρουν απουσία, επειδή τηρείται το παρουσιολόγιο. Οι σχολικές μονάδες τις πρώτες ώρες μπορούν να πραγματοποιούν εκδηλώσεις και αφιερώματα αφιερωμένα στο έργο και στη δράση των Τριών Ιεραρχών. Επίσης, τα σχολεία μπορούν να επιλέξουν τον εκκλησιασμό για τη μαθητική κοινότητα. Παρ’ όλα αυτά πιστεύω ότι την 30ήν Ιανουαρίου θα έπρεπε στα σχολεία, πέραν των εκδηλώσεων για ενημέρωση του τεράστιου  έργου των Τριών Ιεραρχών, να μην γίνονται μαθήματα, να υπάρχει, δηλαδή, εκπαιδευτική αργία. Η ημέρα εορτής του προστάτη Αγίου για κάθε είδος επαγγέλματος  έχει καθιερωθεί ως αργία. Κατ’ αναλογίαν, το ίδιο θα πρέπει να ισχύει και πολύ περισσότερο για την Παιδεία, αφού  είναι  εορτή της Παιδείας, των Γραμμάτων, των σχολείων, των δασκάλων και των μαθητών.

   Οι Τρεις Ιεράρχες, που έζησαν τον 4ο αιώνα, είχαν τεράστια μόρφωση, ήταν σοφοί δάσκαλοι, φημισμένοι ρήτορες και συγγραφείς. Ταυτόχρονα ήταν ευσεβείς Ιεράρχες, επιφανείς Θεολόγοι με μεγάλη κοινωνική προσφορά και τεράστιο φιλανθρωπικό έργο. Οι φτωχοί, οι ασθενείς, τα ορφανά και οι ηλικιωμένοι έβρισκαν καταφύγιο κοντά τους, αφού στήριζαν όσους είχαν ανάγκη. Δεν κράτησαν τίποτε για τους εαυτούς τους, διαθέτοντας όλα τα υπάρχοντά τους στους συνανθρώπους τους. Δίδασκαν τη Χριστιανική Θρησκεία και τον Λόγο του Θεού με πάθος. Ο εκκλησιαστικός  και ο θεολογικός τους ρόλος, συνδέθηκε εξαρχής με τον εκπαιδευτικό και επιστημονικό. Γι’ αυτό δικαίως  χαρακτηρίστηκαν  «Φορείς, Σύμβολα και Προστάτες των Γραμμάτων και των Σχολείων» και ταυτόχρονα   «Μεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας».

   Οι Τρεις Ιεράρχες πέτυχαν να ενσωματώσουν την Ελληνική Παιδεία στα δόγματα του Χριστιανισμού, αφού αγκάλιασαν τον ελληνικό πολιτισμό και μορφώθηκαν από τα διδάγματα των Αρχαίων Ελλήνων. Ξεπέρασαν τις ιδεολογικές προκαταλήψεις της εποχής τους, συνθέτοντας ένα οικουμενικό πνεύμα, που διείσδυσε και επηρέασε τον δυτικό πολιτισμό. Απαρνήθηκαν το κοσμικό πνεύμα και στράφηκαν προς τον πνευματικό βίο. Η κύρια μέριμνά τους ήταν η πνευματική ανάταση των συνανθρώπων τους, που έγινε πραγματικότητα μέσα από τον ορθό λόγο και την ορθή πίστη, δηλαδή την Ελληνική Παιδεία και τον Χριστιανισμό. Έτσι η συμβολή τους στην αρμονική σύζευξη Ελληνισμού και Χριστιανισμού ήταν τεράστια.

   Ο Μέγας Βασίλειος σπούδασε κοντά στον Έλληνα ρήτορα Λιβάνιο στην Αντιόχεια. Συνέχισε τις σπουδές του στη Φιλοσοφική Σχολή των Αθηνών για τέσσερα έτη. Σπούδασε ρητορική, φιλοσοφία, γραμματική, διαλεκτική, αστρονομία, γεωμετρία και ιατρική. Στην ίδια σχολή σπούδασε και ο Γρηγόριος ο Θεολόγος. Ανέπτυξαν μεταξύ τους εγκάρδια πνευματική φιλία. Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος σπούδασε φιλοσοφία κοντά στον Ανδρογάθιο και ρητορική στη σχολή του Λιβάνιου. Ο τελευταίος, αναγνωρίζοντας το ταλέντο τού μαθητή του, τον πρότεινε ως συνεχιστή του έργου του. Όμως η χριστιανική ανατροφή του Ιωάννη τον απομάκρυνε από τη σχολή του δασκάλου. Διακρίθηκε για το ρητορικό του ταλέντο και το μεγάλο φιλανθρωπικό του έργο.

   Η βαθιά τους μελέτη των αρχαίων κλασικών και φιλοσόφων τους επέτρεψε να στήσουν γέφυρες μεταξύ του κλασικού και του σύγχρονου, ανάμεσα στη γνώση και στην αρετή, ανάμεσα στην αναζήτηση της επιστημονικής αλήθειας και την αλήθεια της αγάπης, ανάμεσα στη θεωρία και στην πράξη. Τα κείμενα του Αριστοτέλη και του Πλάτωνα δεν παραγκωνίσθηκαν, αλλά μελετήθηκαν εξονυχιστικά και οι ιδέες τους αναβίωσαν μέσα στον Χριστιανισμό.  Η γλωσσική τους παιδεία τούς βοήθησε να αντιμετωπίσουν τις αιρετικές θέσεις των αντιπάλων τους. Για τους Τρεις Ιεράρχες σκοπός της παιδείας έγινε η αγωγή της ψυχής και η καλλιέργεια του νου, που οδηγούν στην ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας του ανθρώπου. Ως γνώστες του Ελληνικού Πολιτισμού και εξαίρετοι Θεολόγοι του Χριστιανισμού, θεωρούνται και θεμελιωτές της Ελληνορθόδοξης παράδοσης.

   Εξήντα χρόνια μετά το 1964 άλλαξαν πολλά. Το αίτημα όμως της ανθρωπιστικής παιδείας παραμένει στο προσκήνιο, ειδικά στη σημερινή πολυτάραχη εποχή μας. Οι μεγάλοι πατέρες της Εκκλησίας μπορούν να αποτελέσουν τα πρότυπα εκείνα που με την πολύπλευρη μόρφωση και πνευματικότητά τους κατόρθωσαν να διδάξουν, να νουθετήσουν και να παραδειγματίσουν.  Με τον τρόπο αυτόν οι Τρεις Ιεράρχες συνέβαλαν στη διάνοιξη νέων πνευματικών δρόμων που είναι βατοί σε όσους επιδιώκουν την ανεπιτήδευτη γνώση και πρόοδο αλλά και την ηθική τελείωση του ανθρώπου σε προσωπικό και συλλογικό επίπεδο. Ο λόγος τους θα είναι πάντα επίκαιρος και χρήσιμος για μια παιδεία και εκπαίδευση που φιλοδοξεί να συμβάλει στην υπέρβαση την παγκοσμιοποιημένη κοινωνία στην οποία ζούμε.

   Μερικές ρήσεις των Μεγάλων Ιεραρχών, με ελεύθερη μετάφραση του γράφοντος εκτός της τελευταίας:

 ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ Ο ΜΕΓΑΣ: «Ομοιωθήναι Θεώ κατά το δυνατόν ανθρώπου φύσει. Ομοίωσις δε ουκ άνευ γνώσεως, η δε γνώσις ουκ εκτός των διδαγμάτων». (Σκοπός του ανθρώπου η θέωση, όχι όμως χωρίς τη γνώση που χαρίζει η παιδεία).

ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ: «Ότι των οικείων αμελούμεν παίδων, και των μεν κτημάτων αυτών επιμελούμεθα, της δε ψυχής αυτών καταφρονούμεν, εσχάτης ανοίας πράγμα».(Η παραμέληση των παιδιών μας, το ενδιαφέρον μας  για τη διατροφή τους και η περιφρόνηση της ανατροφής τους, συνιστά πράξη απόλυτης παράνοιας). 

- «Και μη με τις νομιζέτω νομοθετείν αμαθείς τους παίδας γίγνεσθαι . . . Ου κωλύων παιδεύειν ταύτα λέγω, αλλά κωλύων εκείνοις μόνοις προσέχειν». (Δεν θέλω τα παιδιά να μείνουν αμόρφωτα . . . ούτε τα εμποδίζω να σπουδάσουν, αλλά τα εμποδίζω να περιοριστούν μόνο σε αυτά που θα διδαχθούν).

- «Τον δε παιδεύοντα, ου δια ρημάτων μόνον, αλλά και δια πραγμάτων παιδεύειν χρη». (Ο δάσκαλος πρέπει να επιτελεί το έργο του, όχι μόνον με τον λόγο, αλλά και με το παράδειγμά του).

- «Τότε γαρ δει φθέγγεσθαι μόνον, όταν της σιγής τα λεγόμενα χρησιμότερα». (Πρέπει να μιλάμε μόνο, όταν έχουμε να πούμε κάτι υπεράνω της σιωπής μας. Μετάφραση Ν. Καζαντζάκη).

Μιχάλης Λουκάς